Kradziejów i okolice

Ciekawy „Informator turystyczny” i co ma z nim wspólnego „cmentarz choleryczny”.

W czasie podróży często mijamy drogowskazy i tablice informacyjne z intrygującymi nazwami miejscowości, rzek lub miejsc i nawet nie zdajemy sobie sprawy, jak bardzo historycznie uzasadniona jest dana nazwa i jak dużo możemy z niej wywnioskować o przeszłości terenu, w którym się znaleźliśmy. W powiecie piaseczyńskim jest wiele takich miejscowości, których nazwy zainteresują dociekliwych. Jaka jest historia nazw miejscowości Kierszek, Coniew, Derdy, Jazgarzew? Skąd wzięły się nazwy takich miejsc, jak np. Górki Szymona, Kaczy Dół, Marianki, czy Regnerówka? Niestety, wiele z dawnych nazw nie funkcjonuje już od dziesięcioleci i odeszło w zapomnienie. Dobrze jest, jeśli jeszcze figurują jako nazwy parafii lub np. w aktach Urzędu Stanu Cywilnego i na dawnych mapach, dając świadectwo historii danej miejscowości. Kilkanascie takich miejsc znamy. Nowi mieszkańcy okolic dziwią się nieraz, skąd się wzięły nazwy dziś już tylko przystanków autobusowych i parafii: Skolimów, Pólko, Zalesie Dolne. Zniknęła też z map nazwa Zalesie Adamów i dziś już niewiele osób wie gdzie był obszar tak nazwany, a przecież o dawnym właścicielu tego miejsca, hr. Adamie Branickim, można opowiadać ciekawe anegdoty. W wymienionych przypadkach za kilkadziesiąt lat mało osób będzie wiedziało o tym, że Zalesie Dolne było podzielone na Adamów, Las i Ogród, a pierwszy człon nazwy pochodzi od stojącej tu niegdyś karczmy. Są też nazwy, które zupełnie poszły w zapomnienie i gdyby nie lokalni historycy, a szczególnie ci, których przodkowie wywodzą się z Piaseczna i okolic, nie zostałby już po nich ślad. Na ten przykład wydobędę z pamięci Gróbki, jak nazywano miejsce, w którym dziś stoi piaseczyńska oczyszczalnia ścieków. Nazwa ta ma na pewno ponad sto lat i może być znana już tylko tym mieszkańcom Piaseczna, których przodkowie mieszkali w okolicy w latach 30. XX w. Jaka jest etymologia tej nazwy? Otóż Gróbki w pewnym sensie cmentarz - znajdowało się tu kilka mogił. Stanisław Hofman, lokalny historyk, przywołuje opowieści swojej babci Pelagii, według których jeszcze na początku XX w. odbywały się tu w przeddzień święta Wszystkich Świętych żałobne msze polowe. Ciekawa jest też i data owych mszy – w noc z 31 października na 1 listopada przypada Święto Dziadów, prasłowiańskie święto zmarłych. Czyżby tradycja celebrowania właśnie w tym miejscu i tego dnia mszy była bardzo odległa? Dość ryzykowny to pomysł, ale warto przeanalizować, jak stary był tu cmentarz. Kogo tu pochowano? Na ogół do pochówków służyły cmentarze przykościelne, ale w czasie epidemii chorób zakaźnych, a jak wiadomo mieszkańcy umierali wtedy masowo, chowano ich w zbiorowych grobach w sporej odległości od centrum miasta. Cmentarze takie nazywano „cmentarzami cholerycznymi”.
Pretekstem do napisania mojej dzisiejszej opowieści z cyklu „ocalić od zapomnienia” jest interesująca pozycja książkowa, która ukazała się we wrześniu nakładem Starostwa Powiatowego w Piasecznie. „Nazwy miejscowe powiatu piaseczyńskiego”, autorstwa Doroty Zając i Stanisława Hofmana, to informator krajoznawczy, w którym autorzy skrupulatnie zebrali nazwy miast, wsi, rzek i miejsc powiatu piaseczyńskiego i pokusili się o wyjaśnienie pochodzenia ich nazw i jak dawno zakorzenione są w tradycji regionu. Autorzy połączyli wiedzę historyka, regionalisty będącego jednocześnie rdzennym mieszkańcem Piaseczna oraz wybitnego językoznawcy, prof. dr. hab. Włodzimierza Pianki, i oto mamy do dyspozycji niezwykle potrzebną na rynku przewodników publikację.
Prace nad książką trwały dwa lata i czasami graniczyły z pracą detektywistyczną. Warto zwrócić uwagę, do jakich źródeł sięgano przy opisywaniu poszczególnych miejscowości. Zapytany o nazwę, która wymagała najwięcej prac poszukiwawczych, Stanisław Hofman wskazuje Werdun, wieś położoną w gminie Tarczyn. Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się dopiero w w 1818 r.
– Od 1806 r. właścicielem majątku Jeżowice, do którego należał Werdun, był pruski prezydent Warszawy Friedrich Tilly. Nazwa, najprawdopodobniej przez niego nadana, pochodzi od bitwy pod Verdun w 1792 r., zakończonej zwycięstwem Prus nad Francją. Prusy w tym czasie (III rozbiór Polski – 1795 r.) zajęły Mazowsze wraz z Warszawą – opowiada współautor publikacji. Bardzo ciekawa była również praca nad wyjaśnieniem nazwy wsi Coniew w gminie Góra Kalwaria. Intrygujące jest to, że jest to jedyna taka nazwa w Polsce. Wieś ta w 1233 r. nosiła nazwę Chanowo, następnie Czaniewo, później Caniewo i w 1789 r. pierwszy raz pojawia się nazwa Coniew. W tym przypadku nazwę można wyjaśnić na dwa sposoby: od nazwiska Czanew lub imienia Czane notowanych na terenie Bałkanów, ale też – co jest dużą ciekawostką – od bałkańskich kąpieli w czanach, czyli wpuszczonych w ziemię wielkich kotłach, pod którymi znajduje się palenisko ogrzewające wodę. W tym wielkim garze znajdują się zioła i chętni do kąpieli. Czany znane były też na terenie Polski.
W publikacji znajdziemy takie nazwy jak Biele, Bielawa (bagniste łąki), czy wyjaśnienie skąd się wzięła nazwa pierwszych członów wielu nazw – np. Wola, Wólka itp. W części opisowej podano klasyfikację nazw występujących na terenie powiatu piaseczyńskiego według prof. Taszyckiego. Nie trzeba dodawać, że publikacja ta zapewne ułatwi prace związane z opracowywaniem historii regionu, ale też posłuży wędrowcom uwielbiającym podróże po naszym powiecie w zrozumieniu lokalnych nazw.
Jako wisienkę na torcie dzisiejszej opowieści przytoczę znalezione w w/w publikacji wyjaśnienie historii nazwy pewnego rejonu w Piasecznie, w okolicy ulicy Wschodniej. Oto ciekawostka: „Kradziejów, m. Piaseczno. Dzielnica Piaseczna. Nazwa pochodzi od przypadku mieszkańca pochodzącego z kresów wschodnich, którego okradziono. Po tym wydarzeniu nazywał swoich sąsiadów „Ot, kradzieje”. Określenie to przylgnęło do całej okolicy, a przez jakiś czas Kradziejów podawany był jako oficjalny adres zamieszkania.”